Niniejszy artykuł opisuje podsawowe informacje dotyczące służby zdrowia w dywizjonie artylerii konnej na przykładzie 7 DAK z Poznania.

Służba zdrowia Dywizjonu Artylerii Konnej nie była strukturą rozbudowaną. Charakter działań baterii artylerii konnej, jako broni towarzyszącej pułkowi kawalerii, która z zasady walczyła raczej w pewnym oddaleniu od wroga, sprawiał, że służba sanitarna zgromadzona została w dowództwie Dywizjonu. Każdy ranny żołnierz baterii ewakuowany był przez sanitariusza. Miał być kierowany do punktów opatrunkowych pułku kawalerii, jeśli był bliżej niż dowództwo własnego Dywizjonu. Największym problemem przy badaniu tematu służby sanitarnej artylerii konnej jest całkowity brak materiału ikonograficznego. Do tej pory w posiadaniu Stowarzyszenia nie znalazło się zdjęcie sanitariusza artylerii konnej.

Punkt Opatrunkowy

Służbę sanitarną Dywizjonu Artylerii Konnej dzielimy na służbę sanitarną dowództwa oraz baterii. W skład służby sanitarnej poziomu dowództwa wchodził Punkt Opatrunkowy. Jego głównym zadaniem była przede wszystkim ewakuacja rannego do szpitala. Leczenie i opatrywanie było traktowane jako zadanie drugorzędne. Personel miał za zadanie dokonać segregacji rannych i zaopatrzenie lżej rannych i odesłanie z powrotem na front. Lekarz Dywizjonu miał za zadanie zdecydować, czy rannego:

• odesłać do oddziału,

• pozostawić na P.O.,

• ewakuować do szpitala poziomu Brygady Kawalerii.

Ponadto podejmował decyzje co do czasu i miejsca rozwinięcia punktu opatrunkowego. Ponadto P.O. organizowało grzebanie zmarłych. Punkt opatrunkowy nie wykonywał żadnych skomplikowanych zabiegów, ze względu na brak Sali operacyjnej. Ograniczano się do zaopatrzenia ran, usunięcia płytko siedzących pocisków, amputacji, zaopatrzenia kontuzji, otarć. Rozwinięcie punktu opatrunkowego trwało 2-3 godziny. Narzędzia do zabiegów chirurgicznych nie były wyposażeniem P.O., a wyposażeniem osobistej torby narzędziowej lekarza - oficera. Skomplikowane zabiegi wykonywał szpital polowy.

Wóz sanitarny "hanowerski" wz.1897 używany przez oddziały Wojsk Wielkopolskich.

Pierwszy etat Dywizjonu Artylerii Konnej wydany został Dodatkiem tajnym do Dziennika Rozkazów Wojskowych nr 9 poz. 79 z dnia 11 września 1919. Zgodnie z nim w składzie dowództwa Dywizjonu znajdowała się tzw. "Służba medyczna" składająca się z:

• Lekarza (por. - kpt.);

• Ordynansa (kanonier);

• Medyka (podoficera);

• Sanitariusza (podoficera);

W roku 1920 ustalono nowy skład Dywizjonu, w którym przewidziano powiększenie służby sanitarnej. Składać się miała z Lekarza (por. - kpt.) z ordynansem. Ze struktury wydzielono natomiast oddzielną sekcję sanitarną w skład której wchodził: ogniomistrz, bombardier, kanonier i woźnica + wóz sprzętowy. Należy pamiętać, że etat wydany rozkazem często różnił się w rzeczywistości, szczególnie w Wojskach Wielkopolskich.

Na wyposażeniu 7 D.A.K., wchodzącego w skład Wojsk Wielkopolskich znalazła się pruska skrzynia sanitarna. Skrzynie te wprowadzone tuż przed wojną prusko – francuską 1870 r. znalazły się na wyposażeniu regimentów kawalerii. Etatowe środki medyczne i materiały opatrunkowe były ułożone w sposób przemyślany i przejrzysty i mogły być przenoszone bez trudu, na szelkach przez dwóch żołnierzy.

Na wyposażeniu oficera lekarza 7 D.A.K. w 1920 r. znajdował się sanitarny zestaw kieszonkowy. Wprowadzone w 1907 r. w armii niemieckiej, zawierał m.in. skalpele, pincetę anatomiczną, podwiązaniową, nożyczki z ramieniem ostrym i tępym, klemy arteriowe, termometr, maskę opaskową, młotek perkusyjny plesimetr, słuchawkę, szkło powiększające, strzykawkę 1 ml., morfinę, eter, maść Opii simpl., spirytus eterowy, szpatułkę do ust, sondę z łyżką, sondę uszną, igły różnej wielkości, jedwab, Natr. Bicarbon. W tabl. 1.0, Acid tarttaric. Tabl. 0.75, Hydrarg. Buchlortat. W tabl. 0,2, cukier w kostkach, pióro. Zestawy te od 1912 e. zmodernizowano. 

Wóz sanitarny kawalerii używany do I połowy lat 30-tych.

W roku 1924 ustalono nową organizację D.A.K. na stopie pokojowej. W ramach pocztu dowódcy znajdował się lekarz w stopniu majora lub kapitana. Do dyspozycji miał luzaka. Zaczęła się rysować już nowa pokojowa struktura sanitarna, gdyż w ramach plutonu gospodarczego dowództwa wydzielono oddzielny patrol sanitarny w składzie:

• Sanitariusz podoficer;

• 2 sanitariuszy noszowych;

Jednocześnie zlikwidowano patrole sanitarne w ramach pokojowej struktury baterii. Brak danych o wyposażeniu i wozach.

W roku 1936 ustalono kolejny etat Dywizjonu. Tak samo, jak w 1924 r. oficer lekarz wchodził w skład pocztu dowódcy, wraz z luzakiem. Była to struktura wojenna, która nie uległa większym zmianom do 1939 r. We wrześniu 1939 r. struktura Punktu Opatrunkowego wyglądała najprawdopodobniej następująco:

• Oficer lekarz- konno  - kpt. Cyryl Gubarewski

• Luzak - konno;

• Podoficer sanitarny konno; - ogn. Zygmunt Włodarczyk

• 6 szeregowych sanitariuszy (poruszają się na ambulansach);

• 6 ambulansów (taczanka sanitarna wz.36) z woźnicami;

• 2 wozy sprzętowe z 2 woźnicami

Na wyposażeniu Punktu Opatrunkowego znajdował się zestaw Nr 5-I: 2 skrzynie nr 1 i 2, 3 walizy brezentowe, podstawa do noszy wysoka, beczułka na wodę 30 litrowa, oraz zestaw Nr 5-II: 30 kg chloru technicznego, skrzynka do gotowania, 20 kg żywności leczniczej do punktu opatrunkowego, sprzęt różny (lampka, bańka na naftę, świece), a także zestaw ratowniczo - przeciwgazowy (nr 8-I-A): skrzynka na butle z tlenem, skrzynka na leki, skrzynka na środki neutralizające (chlorek techniczny). Ponadto na wyposażeniu P.O. 7 D.A.K. znalazły się 5 noszy polowych, przyrząd natryskowy przenośny mały. .W ramach Punktu Opatrunkowego działał także zestaw toreb juku sanitarnego (nr 12) wraz z koniem jucznym i kanonierem koniowodnym z koniem wierzchowym. Dysponowali oni rzędem jucznym sanitarnym wz.28.

Taczanka sanitarna wz.1936.

Służba sanitarna w bateriach

W ramach służby sanitarnej baterii 7 D.A.K. przez lata znajdował się zwykle pojedynczy sanitariusz lub patrol sanitarny. Najbardziej znanym sanitariuszem 7 D.A.K. stał się sanitariusz 2 baterii bomb. Hieronim Ratajczyk. W dniu 16 sierpnia 1920 r. podczas ostrzału pozycji 15 pułku ułanów pod Maciejowicami przez polską artylerię, "nie zważając na rozrywające się obok niego granaty, opatrywał i odnosił z narażeniem własnego życia rannych, którzy pozostawali bez jakiejkolwiek opieki i pomocy". Odznaczony Krzyżem Virtuti Militari V Klasy.

Sanitariusz każdej broni miał za zadanie przede wszystkim ewakuację rannego spod ognia nieprzyjaciela, a następnie uskutecznienie opatrunku. Nie miał on żadnych skomplikowanych narzędzi, strzykawek - jedynie to co służyło do zaopatrzenia rany.  Patrole sanitarne zbierały i przenosiły ciężko rannych do punktów opatrunkowych – dywizjonu albo pułku kawalerii. Lekko ranni udawali się tam pieszo lub konno. Tam otrzymywali pierwszą pomoc lekarską.

W pierwszym etacie D.A.K. z 1919 r., o którym już wspominałem, w składzie baterii D.A.K. znajdował się patrol sanitarny w składzie:

• podoficer sanitarny;

• 2 sanitariuszy noszowych;

Struktura nie zmieniła się do 1920 r. Brakuje jednak pewności, czy taka struktura faktycznie funkcjonowała w 7 D.A.K. Należy pamiętać, że etat wydany rozkazem w tym czasie często różnił się w rzeczywistości, szczególnie w Wojskach Wielkopolskich.  

W roku 1924 ustalono nową organizację D.A.K. na stopie pokojowej. Zlikwidowano patrole sanitarne w ramach pokojowej struktury baterii, a opiekę medyczną zapewniał lekarz z pocztem. Przez kolejne lata nie zmieniano zapisanego etatu, w związku z czym aż do 1939 r. nie było sanitariuszy w bateriach.  W roku 1939 nie dokonano większych zmian w tej strukturze. Do etatu wojennego, na poziomie baterii pojawił się samodzielny sanitariusz poruszający się konno, wchodzący w skład drużyny gospodarczej baterii.

Wyposażenie sanitariusza baterii

Sanitariusz baterii wyposażony był w torbę sanitarną ze znormaliwowaną zawartością. Jest bardzo prawdopodobne, iż sanitariusz posiadał także nosze brezentowe zwijane w rulon i stroczone na rzędzie – prawdopodobnie na przednim łęku. Opracowanie i wyposażenie Wojska Polskiego w zestawy materiału i sprzętu sanitarnego, było ogromnym osiągnięciem służby sanitarnej. Polskie zunifikowane zestawy sanitarne w latach 30-tych były znacznie lepsze niż angielskie i francuskie. Bardzo dokładnie opracowano opakowania, zawartość i sposób transportu na każdym szczeblu dowodzenia.

Ponieważ uwzględniano groźbę odcięcia dostaw zagranicznych niezbędnych do produkcji materiału sanitarnego, przestawiono się całkowicie na produkcję krajową w przypadku lekarstw i opatrunków (używano krajowej bawełny). W oparciu o doświadczenia niemieckie z I wojny opracowano wytwarzanie opatrunków z celulozy (bandaże i wata). Tuż przed wojną w 1938 r. podjęto prace nad możliwością szerokiego zastosowania konserwowanej krwi przy operacjach w wojskowej służbie zdrowia.

W skład torby sanitarnej szeregowego w 1939 r. wchodziły:

• siatka druciana (rolka 14 x 120 cm),

• nożyce do drutu i blachy,

• nóż składany do rozcinania ubrań,

• Taśma parciana (10 cm x 1,5 m),

• manierka aluminiowa 1,0 l.,

• 10 sztuk opatrunków osobistych,

• 3 chusty trójkątne prasowane,

• 6 agrafek,

• mydło 150 g.,

• Opaska Czerwonego Krzyża

Metody ewakuacji sanitarnej

Jak wspomniano wyżej zadaniem sanitariusza baterii i P.O. była ewakuacja rannego. W ramach Punktu Opatrunkowego transport rannych odbywał się z użyciem ambulansów – w przypadku 7 D.A.K. było to 6 taczanek sanitarnych wz.36, na kołach ogumionych. Każda zaprzęgnięta w 2 konie. Jechał na niej woźnica oraz sanitariusz. Kolumna sanitarna 7 D.A.K. dzięki staraniom chor. Stanisława Krzyśko dotarła aż do Warszawy we wrześniu 1939 r.

W przypadku ewakuacji rannego dokonywanej przez sanitariusza konno, istniały dwie możliwości ewakuacji. Po pierwsze przewidywano możliwość ewakuacji na własnym koniusanitariusza. W drugim przypadku używano specjalnych noszy i taśm. Nosze stanowiły brezent o kształcie prostokąta, rozwinięty miedzy siodłami dwóch koni w formie hamaka, na którym spoczywał ranny żołnierz. Do wędzideł obu koni przypinano taśmę parcianą, która miała zapobiegać zbyt dużemu oddaleniu zwierząt i zerwania noszy.

Paweł Janicki

J. Majewski „Zaopatrzenie medyczno-sanitarne w powstaniu wielkopolskim i udział w nim farmaceutów”, Poznań 1998 r.

„Podręcznik podoficera sanitarnego” 1939

„Kwatermistrzostwo w polu. Zaopatrywanie, Ewakuacja i praca tyłów w pułku piechoty, kawalerii i dywizjonie artylerii”, Warszawa 1935

Pismo z dnia 24 czerwca 1939 roku nr l.dz. 595/Mob.39 w sprawie środków przewozowych na materiały sanitarne w oddziałach, skierowanego do szefa Biura Administracji Armii M.S.Wojsk. przez płk lek. dr Kamińskiego.

M. Gientkowski, „Artyleria konna Wojska Polskiego 1918 – 1939”

"Instrukcja taborowa" 1930