Niniejszy artykuł prezentuje zagadnienie wagonowania baterii artylerii konnej, na przykładzie 7. Dywizjonu Artylerii Konnej Wielkopolskiej z Poznania.

Proces załadunku baterii artylerii konnej wraz działającym na jej rzecz plutonem kolumny amunicyjnej na wagony kolejowe rozpoczynał się jeszcze w budynkach garnizonu¹. W przypadku zarządzanego na dany dzień przemarszu koleją jednostki otrzymywały najczęściej ciepły posiłek w macierzystych koszarach oraz dodatkowo racje żywnościowe (prowiant suchy) na czas podróżny. Po zaprowiantowaniu zarządzano zbiórkę całego oddziału², po której następował przegląd zakończony wymarszem w kierunku stacji kolejowej. Dla 7 Dywizjonu Artylerii Konnej z Poznania był to dystans ok 4,5 kilometra, który pokonywano najprawdopodobniej w ok. 40 minut.

Po przybyciu w rejon stacji kolejowej bateria zatrzymywała się w oczekiwaniu na wskazówki przebywającego już tam oficera/podoficera załadowczego. Zgodnie z obowiązującymi przepisami bateria powinna dotrzeć na miejsce załadunku na godzinę przed jego planowanym rozpoczęciem. Od tego momentu dowódca transportu (w tym przypadku najprawdopodobniej dowódca baterii)³ otrzymywał wszystkie informacje od wyznaczonych wcześniej oficerów/podoficerów funkcyjnych:

• załadowczego, odpowiedzialnego za właściwe przygotowanie wagonowania oraz jego poprawny i w miarę możliwości szybki przebieg. W szczególności do obowiązków funkcyjnego należało zabezpieczanie środków załadowczych (ramp pochylni), zapewnienie właściwego dostępu do bocznicy/placu ładunkowego, kontrola podstawionego przez PKP taboru oraz przyporządkowanie koni, sprzętu i materiału do właściwych wagonów (numeracja kredą). Oficer załadowczy w praktyce kontrolował całość prac związanych z przygotowaniem oddziału do marszu koleją,

• służbowego, utrzymującego dyscyplinę wśród załadowywanych pododdziałów, regulującego system wart ochronnych i przeciwpożarowych oraz wyżywienie podczas trwania transportu. W czasie przejazdów mobilizacyjnych dbał o właściwe przestrzeganie tajemnicy wojskowej,

• przeciwlotniczego, którego zadaniem było przestrzeganie zasad biernej ochrony przeciwlotniczej⁴ oraz właściwe przygotowanie odpowiednich środków opl. czynnej⁵

Jeszcze przed właściwym rozpoczęciem wagonowania poszczególnych elementów baterii żołnierzy dzielono na tzw. partie wagonowe dowodzone przez podoficerów. Ustalony wcześniej podział miał umożliwić kanonierom i podoficerom szybkie znalezienie się w pobliżu przyporządkowanych im wagonów konnych lub sprzętowych. W każdej partii znajdował się komendant wagonu odpowiedzialny za właściwy za/wyładunek wagonu oraz przekazujący informacje do oficera załadowczego. Po odprawie i rozdzieleniu funkcji na bezpośredni rozkaz (np. sygnał trąbką) oficera załadunkowego pododdziały kierowano na punkt ładunkowy i rozpoczynano właściwy proces wagonowania. Warto zaznaczyć, że bateriom artylerii konnej wraz z plutonem kolumny amunicyjnej przyporządkowywane były składy typowe oznaczane jako „Kurpie” – parowóz, 10 platform; 49 wagonów krytych, w tym jeden osobowy, długość składu ok. 615m.

Umieszczanie na wagonach koni oraz sprzętu i materiału wojennego następowało równolegle w miarę jak poszczególne partie wagonowe realizowały swoje zadania. Poza grupami odpowiedzialnymi za bezpośredni załadunek baterii, tworzono też niewielkie oddziały przygotowujące i przemieszczające rampy i pomosty. W przypadku trudniejszego wagonowania sprzętu tj. dział, jaszczy, przodków, wozów, taczanek oceniano, że pojedyncza partia może w regulaminowym czasie (ok. 45 minut) zawagonować 1-2 platformy. Oceniano, że dla wtoczenia na platformę kolejową po rampie jednego działa lekkiego kalibru 75 mm potrzebne będą obsługi 2 działonów tj. ok 16 ludzi. Stąd wniosek, że poszczególne partie musiały w miarę postępu prac wspierać się nawzajem, zwłaszcza przy załadunku najcięższego sprzętu – armat czy jaszczy. W odróżnieniu od artylerii ciężkiej działa lekkie wagonowano bez spiętych z nimi przodków. Sprzęt wagonowany był na odpowiednie platformy zgodnie z opisami sporządzonymi wcześniej przez oficera/podoficera załadowczego. Dla ukazania dynamiki z jaką realizowane powinno być wagonowanie warto posłużyć się przykładem. Obsługi dwóch działonów (pluton), liczące łącznie 16 ludzi, powinny w regulaminowym czasie 45 minut załadować na standardową platformę Pdk⁶: 2 armaty wz. 02/26 każda o wadze 1150 kg, 2 jaszcze z amunicją każdy o wadze ok. 1110 kg, 4 przodki z amunicją o jednostkowej wadze ok 700 kg, łącznie 7250 kg. Oznacza to, że co ok 5,5 minuty na platformie powinien przybywać kolejny z ww. elementów wyposażenia. Natomiast dolną granicą czasu wyładunku było 30 minut⁷, co skraca czasookres rozładunku pojedynczego elementu do niespełna 4 minut. Pozostały sprzęt baterii taki jak wozy taborowe i sprzętowe (12 szt.), taczanki (3 szt.⁸), kuchnie polowe (1 szt.) również wtaczano na platformy zachowując możliwe pełne wykorzystanie przestrzeni ładunkowej. Dodatkowo cały sprzęt musiał zostać przez wagonujących rozmieszczony na platformie z uwzględnieniem jej nośności oraz zaklinowany tak, aby nie przemieszał się w czasie transportu.

Analogicznie wysokie tempo pracy towarzyszyło grupom wagonującym do ok. 40 wagonów ponad 220 koni wchodzących w skład baterii i plutonu kolumny amunicyjnej. Zwracano uwagę, aby wprowadzanie zwierząt odbywało się w sposób ostrożny i bez krzyku. Konie wprowadzano do wagonu kolejno, na początku najspokojniejszego i ustawiano zaczynając od lewej strony wagonu po czym wiązano je do poprzecznego drążka. Drzwi przeciwległe do mostka, po którym wprowadzano konie powinny być zamknięte, a latarnia ustawiona w sposób, który nie płoszyłby zwierząt. Konie zaprzęgowe ustawiano parami obok siebie, tak jak chodziły w danym zaprzęgach. Zgodnie z zapisami „Instrukcji…” przyjmowano, że do każdego wagonu wprowadzano 6-8 koni typu W, AK⁹ lub T, które następnie należało rozsiodłać i rozkiełznać. Siodła, uprzęże oraz wyposażenie osobiste kanonierów wraz z bronią składano bliżej zamkniętych uprzednio drzwi wagonu, obok nich składowano pobrane na czas transportu owies i siano. Zatem, aby zmieścić się w dolnej granicy określonego przepisami czasu załadowania przeciętny czas poprawnego wagonowania jednego konia nie powinien przekraczać 5 minut. Wytyczne płynące z instrukcji transportowych były oparte na faktycznych możliwościach oddziałów. Dla przykładu, po zarządzonych przez dowódcę 7 DAK ppłk. Ludwika Sawickiego intensywnych ćwiczeniach, poszczególne baterie wagonowały się w ciągu 40 minut, a rozładowywały zaledwie w ciągu 20 minut.¹⁰

Platforma Pdk.

W praktyce szybkość wagonowania oddziału determinowały dwie zmienne, z jednej strony przygotowanie danej stacji kolejowej pod względem infrastruktury (rampy, mostki etc)¹¹, z drugiej praktyczne przeszkolenie realizujących wyznaczone zadania pododdziałów. Nie mniej jednak należy zwrócić uwagę, że nawet w przypadku niepełnego wyposażenia stacji za/wyładowczej czy braków szkoleniowych wagonowanie baterii artylerii konnej było procesem dynamicznym i wymagało zgrania oraz koordynacji wszystkich jego uczestników. W optymalnej sytuacji po upływie zaledwie 30 minut na 50 wagonach znajdowało się 190 oficerów, podoficerów i żołnierzy, 222 koni i 42 sztuki podstawowego wyposażenia baterii.

Jędrzej Korbal

1 Zgodnie z wytycznymi DOK każda jednostka zobowiązana była do przeprowadzania ćwiczeń z wagonowania, które podlegały ocenie odpowiednich oficerów-inspektorów z DOK.

2 Opis przebiegu wagonowania baterii artylerii konnej na podstawie dokumentów: „Instrukcja o wojskowych transportach kolejowych: MSWojsk. Warszawa 1932;  „Instrukcja o przewozach oddziałów wojskowych koleją” MSWojsk. Warszawa 1937 + poprawki.
3 Dowódca transportu pełnił przede wszystkim funkcje administracyjne (pobieranie dokumentów transportowych etc) oraz nadzorował pracę oficerów/podoficerów transportowego, służbowego etc.

4 Obrona przeciwlotnicza DAK

5 Bateria posiadała 2 taczanki z ckm, które w czasie transportu ustawiano na platformach kolejowych w gotowości do otwarcia ognia przeciwlotniczego.

6 Długość ładowna 13,00 m, szerokość ładowna 2,75 m, wysokość płaszczyzny ładownej ok 1,2 m; 12 kłonic żelaznych; ładowność 15 000 kg; nośność 17 500 kg; powierzchnia ładowna 35,70 m2  za Franciszek Przeździecki „Wagony towarowe” Wydawnictwo Techniczne Ministerstwa Komunikacji; Warszawa 1937

7 Średnio dla baterii zakładano wyładunek w 60 minut; za „Kolejnictwo w polskich przygotowaniach obronnych i kampanii wrześniowej. Wojskowe Teki Archiwalne  Części I Opracowania i dokumenty”  CAW – IPiMS, Wydawnictwo TERAGON, Warszawa 2011

8 Przy założeniu, że bateria otrzymała taczankę N2/T, co nie miało miejsca w praktyce mobilizacji 1939 roku jednak powinno zostać w etatach mobilizacyjnych i transportowych.

9 Trakcja w Artylerii Konnej 

10 Piotr Zarzycki: „7 Wielkopolski Dywizjon Artylerii Konnej”, Puszków, 2002

11 Transport kolejowy w 7 DAK