Podstawą sieci łączności lat 30-tych wszystkich armii świata była łączność drutowa telefoniczna i telegraficzna. Łączność radiowa nadal stanowiła środek drogi i podatny na podsłuchiwanie przez przeciwnika, choć z roku na rok nabierała coraz większego znaczenia. 

 

Łączność drutowa umożliwiała bezpośrednią wymianę słów (telefon) oraz przesyłanie znaków na piśmie (telegraf). Środki drutowej łączności składały się z linii oraz stacji telefonicznych lub telegraficznych. Linią telefoniczną nazywa się urządzenie przewodowe, umożliwiające przepływ prąd elektrycznego od jednego aparatu telefonicznego do drugiego. Skupienie większej ilości linii telefonicznych to centrala. Stacją telefoniczną natomiast był odpowiedni aparat wraz z obsługą i ewentualnymi urządzeniami dodatkowymi, połączony za pomocą linii z inną podobną stacją.

 

Niniejszy artykuł omawia sposoby budowy linii telefonicznych i telegraficznych, bez poruszania zagadnienia organizacji pracy patroli telefonicznych. Głownym źródłem poniższych informacji jest Regulamin Wojsk i Oddziałów Łączności. Budowa polowych linii telefonicznych i telegraficznych. z 1930 r.

 

 

POJĘCIA PODSTAWOWE

Każda linia składała się z przewodów i podpór. Przewody były to kable lub druty gołe.

 

Kablami nazywano przewodniki metalowe izolowane na całej swojej długości. Typy kabli używanych przez Wojsko Polskie, znajdziesz tutaj.

 

Podpory to przedmioty na których zawiesza się przewody.

 

Szlak to droga po której prowadzi linia

 

Sieć telefoniczna (telegraficzna) to szereg linii wiążących mniejszą lub większą ilość stacji w jedną całość.

 

Linie telefoniczne i telegraficzne, zależnie od rodzaju użytego materiału i sposobu budowy dzielą się na:

• Stałe – budowane drutem gołym lub kablem stałym (napowietrznym, podziemnym i podwodnym)

• Polowe – budowane kablem polowym;

Zależnie od liczby przewodów rozróżniamy linie dwuprzewodowe i jednoprzewodowe.

 

Linia dwuprzewodowa składała się z dwóch przewodów izolowanych od siebie oraz od ziemi i tworzących wraz z aparatami jeden obwód elektryczny.

 

 

Linia jednoprzewodowa składała się tylko z jednego przewodu, izolowanego od ziemi podczas gdy drugi przewód zastąpiony był łączeniem przez ziemię – tzw. uziemienie.

 

 

Linie polowe telefoniczne i telegraficzne są liniami jednoprzewodowymi. Jeśli zachodziła obawa indukcji oraz podsłuchu ze strony przyjaciela budowano linie dwuprzewodowe. Ponadto linie polowe dwuprzewodowe należało stosować do połączeń wewnętrznych. Warto zwrócić uwagę iż regulaminy artyleryjskie nakazywały budowę linii polowych dwuprzewodowych na potrzeby łączności punktów obserwacyjnych, co w warunkach bojowych było rzadko kiedy wykonalne.¹

 

Warto także zwrócić uwagę, że linie telegraficzne nie różniły się zasadniczo od linii telefonicznych, jak na jednych tak i na drugich można było telefonować i telegrafować. Różnica zachodziła tylko w rodzaju załączonych do nich aparatów.

Podpory, na których prowadzono linie dzieliły się na:

• podpory naturalne;

• podpory sztuczne;

• podpory w rowkach kablowych;

• podpory w rowach łącznikowych i strzeleckich;

Pod pojęciem izolatorów drewnianych, o których mowa w niniejszym artykule rozumie się izolatory drewniane wz.32.

MASKOWANIE LINII TELEFONICZNYCH

Regulaminy nakazywały bezwzględne maskowanie linii telefonicznych (telegraficznych) przed obserwacją wroga, aby nie zdradzały rozmieszczenia własnych oddziałów. Maskowanie polegało na dostosowaniu urządzeń do terenu i otoczenia, a także na ukryciu prowadzonych robót i ewentualnym wprowadzaniu wroga w błąd przez budowę urządzeń pozornych. Istotną częścią maskowania jest także zabezpieczenie linii przed podsłuchem, co uzyskiwano poprzez zachowanie odpowiedniej odległości budowanej linii od frontu. W strefie do 1 km od stanowisk nieprzyjaciela miano unikać budowy wszelkich linii telefonicznych. W strefie do 5 km od stanowisk wroga budowano wyłącznie linie dwuprzewodowe, starannie izolowane od ziemi, przy czym kierunek linii powinien być prostopadły do frontu. Dowódcy łączności mieli zorganizować obserwację techniczną linii, która nadzorowała ich stan oraz bezpieczeństwo. W razie budowy linii polowych wzdłuż linii stałych w kierunku nieprzyjaciela, to linię polową budowano w odstępie co najmniej 50 m.

 

Najlepszą ochronę przed obserwacją stanowiło prowadzenie linii w miejscach ukrytych, jak w lasach i zaroślach. Wielko wpływ na celowe maskowanie miała organizacja pracy, gdyż najlepsze maskowanie nie miało sensu jeśli wróg miał możliwość rozpoznać prowadzone działania oddziałów łączności.

 

BUDOWA LINII

Podstawowym nakazem przy budowie linii telefonicznych polowych było, aby budowano je planowo i szybko, z tym zastrzeżeniem, aby szybkość nie wpływała negatywnie na staranność wykonania. Przed rozpoczęciem budowy dowódca określał kierunek, wybierając najkrótszą drogę, uwzględniając podpory istniejące w terenie. Omijać miano miejscowości zamieszkane oraz miejsca trudno dostępne.

 

Za całokształt budowy linii, za sprzęt i utrzymanie odpowiada bezpośredni podoficer dowódca patrolu telefonicznego. Musiał on szczegółowo znać zestaw patrolowy. Po otrzymaniu zadania dowódca patrolu dzielił pracę między telefonistów patrolu i pilnuje, aby patrol zabrał ze sobą sprawdzony sprzęt telefoniczny. Osobiście zabiera aparat telefoniczny i kołek uziemiający do sprawdzania linii podczas budowy. Dowódca rozpoznaje trasę przed budową linii i wskazuje miejsce rozpoczęcia budowy. Nadaje on kryptonim pozostającemu przy aparacie.²

 

Przystępując do budowy linii, należało koniec kabla załączyć do jednego zacisku aparatu telefonicznego, a drugi zacisk uziemić. Następnie kabel mocowano w pobliżu aparatu i musiał być oznaczony. Należy przy tym zaznaczyć, iż każdą budującą się linię należało włączyć od oddzielnego aparatu. Budowanej linii nie włącza się od razu do łącznicy, a dopiero po zakończeniu budowy.

 

Kabel rozwija się ze zwijaka z tej strony podpór, z której kabel miał być zawieszony. Kabel rozwijano równomiernie, unikając pętli i stykania się z ostrymi przedmiotami, które mogą uszkodzić oplot i izolację. Podczas rozwijania linii kabel rozwijano od spodu bębna telefonicznego.

 

 

Budowa linii odbywała się odcinkami. Po rozwinięciu każdego odcinka kabla  należało zbadać sprawność wybudowanej linii. Procedura sprawdzania poprawności budowy odcinka linii, nie przerywała budowy, więc nowy odcinek załączano do zbudowanej linii, a patrol kontynuował budowę. Koniec rozwiniętego kabla załącza się do jednego z zacisków liniowych aparatu telefonicznego, a drugi zacisk aparatu uziemiało się. Po załączeniu aparatu wywoływano stację początkową i meldowano nazwę patrolu budowlanego, nazwę linii, ilość rozwiniętych bębnów oraz żądano wywołania induktorem – dla sprawdzenia linii.

 

„Tu drużyna kaprala Kowalskiego, linia do „Stanisława”, rozwinięto 4-ty bęben, zadzwonić!”

 

Po czym następowało otrzymanie sygnału induktorowego, co stanowiło potwierdzenie sprawności linii.

 

„Linia dobra! Budujemy dalej!”

 

BUDOWA LINII NA PODPORACH NATURALNYCH

Jak już wyżej wskazano podpory dzieliły się na podpory naturalne, podpory sztuczne, podpory w rowkach kablowych,  podpory w rowach łącznikowych i strzeleckich. Kabel wieszano na podporach na takiej wysokości aby nie tamował ruchu przechodniów i pojazdów i nie doznawał od nich uszkodzeń. Zawiedzenie na podporach miało także na celu utrudnienie upływu prądu do ziemi. Budowa linii telefonicznej po ziemi była dozwolona tylko w przypadku potrzeby szybkiej budowy. Zwykle była to domena patroli konnych kawalerii i artylerii. Po uspokojeniu sytuacji należało jednak wciągnąć linię na podpory.

 

 

 

Podpory naturalne to drzewa, mury, płoty drewniane, itd., przy tym odpowiednio wysokie i mocne. Nie należało wykorzystywać takich odpór, które mogłyby uszkodzić kabel. Krzaki wykorzystywano tylko gdy linię prowadzono przez tereny bagniste i tylko wówczas gdy w danym miejscu nie było ruchu kołowego i pieszego. Nie powinno się mocować kabla na przedmiotach metalowych – gwoździach, hakach, blaszanych dachach. Jeśli nie ma innej możliwości – kabel należy obwijać szmatami, taśmą izolacyjną, papierem czy też stosować drewniane podkładki. Odległość między odporami nie mogła być większa nić 50 m.

 

Kabel na podporach prowadzono i podwieszano za pomocą tyczek z rososzkami. Kabel powinien być zawieszony tak, aby nie strącił go wiatr, a odległość najniższego punktu zwisu kabla od ziemi nie była mniejsza od 3 m.  Kabel na podporach powinien być odpowiednio naprężony. Naprężanie kabla prowadzono jednocześnie z zawieszaniem – stopniowo, nigdy poprzez szarpanie.

 

 

Drzewa – kabel mocowane poprzez wsunięcie głęboko między gałęzie lub okręcenie dookoła pnia, sęków, czy też przez przywiązanie. Wsunięcie kala między gałęzie dokonywano przy użyciu dwóch tyczek – jedną nachylano gałęzie, a drugą zarzucano kabel możliwie blisko pnia. W celu przywiązania kabla do podpory ściąga się go poprzez gałęzie na taką wysokość, aby nie wchodząc na podporę można go było przywiązać do pnia drzewa. Jeśli tego sposobu nie da się zastosować, to należało kabel przywiązać wysoko nad ziemią za pomocą węzła rybackiego – łatwo go było rozwiązać samą tyczką.

 

 

 

Jeśli kabla nie dawało się przywiązać bezpośrednio do podpory, wówczas należało zastosować drewniane izolatory, przybijane gwoździami do podpory. Kabel na izolatorkach mocowano węzłem ósemkowym – taki sam węzeł stosowany był na cienkich palikach.

 

Chcąc uniemożliwić zsunięcie się kabla z podpór oraz aby zapobiec powstaniu zwisów należało:

- kabel przeplatać między podporami przechodząc podczas rozwijania z jednej strony podpory na drugą i powtarzać tę czynność co 5-10 podpór.

• na krzywiznach i zakrętach umieszczać kabel po zewnętrznej stronie zakrętu.

• przy połączeniu dwóch odcinków kabla ze sobą obydwa końce kabla mocowano do najbliższej podpory.

Okręcanie lub przywiązywanie kabla do podpór należy stosować na przejściach przez drogi, przy początkach i końcach długich przelotów kabla oraz we wszystkich miejscach, gdzie potrzeba szczególnie mocnego mocowania.

 

Przy budowie linii wzdłuż drogi należało unikać przechodzenia na drugą stronę drogi.

 

BUDOWA LINII NA TYCZKACH

Tyczki drewniane do budowy linii to podstawowy typ podpór sztucznych. Stosowano je tam, gdzie nie było podpór naturalnych lub też podpory naturalne nie nadawały się do budowy linii. Tyczki przewożono wozie telefonicznym drużynowym lub też patrol wykonywał je na miejscu. Wymiary tyczek zależały od potrzeb – przeciętna długość wynosiła 4-6 m. Niezaprzeczalną wadą tyczek była ich podatność na wywrócenie i uszkodzenie oraz były one stosunkowo łatwe do zauważenia, przez co mogły zdradzać szlak linii.

 

 

Przed osadzeniem tyczki w ziemi należało wybić dziurę w ziemi, za pomocą wybijaka ziemnego. Można je było także przywiązać do elementów terenu, których nie można wykorzystać na podpory. Tyczki należało ustawiać w pewnej odległości od drogi aby nie były narażone na wywrócenie.

 

Przy ustawianiu tyczek należy dbać o zachowanie możliwie prostego kierunku i równych odległości między nimi. Tyczki powinna dzielić odległość 30 – 50 m w prostej linii, a 20 m na zakrętach. Kabel mocowano za pomocą węzła ósemkowego wprost do tyczek przed ich ustawieniem. Przy większej ilości przewodów można było stosować izolatory przybijane gwoździami do tyczki po obu stronach naprzemiennie. Kabel powinien być odpowiednio naprężony.

 

 

Do wzmocnienia tyczek stosowano odciągi na wszystkich zakrętach oraz w miejscach, gdzie wymagane było specjalne wzmocnienie i zabezpieczenie – np. przejścia przez drogi. Odciągi stosowano też na końcu linii. Podczas budowy linii prostej po dwa odciągi stosowano na każdej 10-tej tyczce, a po 4 odciągi stosowano na każdej 20-tej. Odciągi do tyczek wykonywano z linki konopnej, a w II połowie lat 30-tych linki stalowej. Mocowano je do ziemi za pomocą drewnianych,  a potem stalowych palików o długości 40-50 cm.

 

 

 

OZNACZENIE LINII

Linie oznaczano w celu ułatwienia ich rozpoznania, a  przez to przyspieszenia napraw i ich zwijania. Przewody należało oznaczyć:

• przy wprowadzeniu linii do stacji;

• w miejscach skrzyżowania linii lub rozejścia się w różnych kierunkach;

• tam gdzie duża ilość przewodów jest zawieszona na wspólnych podporach;

Przewody oznaczano tabliczkami, na których wpisywano nazwy obydwu miejscowości połączonych daną linią i numer porządkowy. Przy liniach telegraficznych dodawano literę „T”. Linie dwuprzewodowe oznaczano oddzielną tabliczką na każdym przewodzie, dodając obok nazwy litery „a” lub „b” dla kolejnych przewodów.

 

 

 

Tabliczki sporządzano z drzewa, tektury lub blachy. Dla odróżnienia kształty tabliczek linii poszczególnych broni różniły się.  Tabliczki mocowano tak, aby nie przesuwały się wzdłuż kabla.

 

BUDOWA LINII W POSZCZEGÓLNYCH PRZYPADKACH

Przejścia przez drogi i tory

Przy przejściach linii przez drogi i tory kolejowe należało stosować się do następujących zasad:

• skrzyżowanie z drogą powinno być wykonane pod kątem prostym, a przelot powinien być najkrótszy.

• kabel musiał być zawieszony najmniej na wysokości 4,5 m nad drogą, a 6 m nad torem kolejowym i umocowany trwale do przydrożnych podpór, przez przywiązanie lub kilkakrotne okręcenie. W razie potrzeby należało ustawić odpowiednio wysokie tyczki lub podwyższyć podpory naturalne. Podpory sztuczne musiały być umocowane odciągami w obu kierunkach poprzecznych.

 

Jeśli poprowadzenie kabla nad drogą napotykało na trudności, których nie dało się przezwyciężyć wówczas kabel prowadzono pod powierzchnią drogi lub toru. W tym celu wykorzystywano mostki i przepusty drogowe. Jeśli nie zastano takich urządzeń, wówczas należało przekopać przez drogę gruntową rów o głębokości 30 – 50 m i ułożyć w nim kabel, zabezpieczając rów deskami, darnią, gałęziami lub słomą. Na obu końcach rowu należało kabel umocować.

 

Przejście pod torem kolejowym wykonywano poprzez przepuszczenie kabla pod szynami, z odpowiednim zabezpieczeniem go, aby się z nimi nie stykał. Aby kabel przeciągnąć pod torami, należało go rozciąć i ponownie złączyć pod szyną. Złącze powinno wypaść poza przejściem przez tor kolejowy.

 

Budowa linii po ziemi

Jak już wyżej wskazywano, kabel rozkładano po ziemi jedynie czasowo, gdy nie było podpór naturalnych, a podpór sztucznych nie można było na czas dostarczyć lub też w celu natychmiastowego nawiązania łączności. Najczęściej stosowano tę metodę w łączności kawalerii oraz wobec dynamicznych działań artylerii.

 

 

Kabel należało kłaść na ziemi luźno, tak aby nie przylegał do powierzchni ziemi. Należało go rozwijać z dala od drogi i ruchu pieszego. Należało wykorzystywać zagłębienia terenu, tj. bruzdy i rowy. Na zakrętach należało kabel mocować. Jeśli przewidywano podniesienie kabla na podpory, należało go układać od razu z myślą o znajdujących się w pobliżu podporach. Na przejściach przez drogi lub rowy należało kabel zakopać lub poprowadzić górą, mocując na początku i końcu. Zakazywano kategorycznie kłaść kabla po ziemi w pobliżu zamieszkałych miejscowości.

 

Prowadzenie linii przez osiedla

Linie telefoniczne (telegraficzne) narażone były na uszkodzenie w sposób szczególny gdy prowadzono je przez zamieszkałe osiedla. Jeśli zachodziła jednak konieczność budowy, linie należało prowadzić ulicami i najmniejszym ruchu pieszo – kołowym, tak aby utrudnić dostęp niepowołanym. Na podpory wykorzystywano ściany, drewniane dachy, parkany itd. Izolatorów należało używać jak najszerzej. Należało także mieć baczenie, aby kabel nie przeszkadzał mieszkańcom w życiu, w tym w otwieraniu drzwi i okien, co dodatkowo mogło narazić go na uszkodzenia.

 

Budowa przez przeszkody wodne

Linię telefoniczną należało budować poza przeprawami przez przeszkody wodne, ponieważ są one szczególnie pożądanym celem dla wojsk przeciwnika. Tylko gdy rzeka miała ponad 300 m, dopuszczano możliwość budowy przez mosty stałe i pontonowe.  Rozwijanie linii przez rzekę prowadziło się z łodzi, promu lub tratwy. Kabel prowadzono nad albo pod wodą. Prowadzenie nad wodą możliwe było tylko gdy szerokość rzeki nie przekracza 300 m, chyba że istnieją wysepki. Kabel wieszano nad wodą na wysokości 3-6 m i nie powinien być zbyt mocno naprężony. Po obu brzegach rzeki kabel należało umocować do podpór naturalnych lub sztucznych, wzmocnionych odciągami. Kabel wiszący nad wodą należało oznaczyć szmatkami, wiechciami lub gałązkami.  

 

Kabel prowadzono po dnie, jeśli nie było możliwości rozwinięcia nad wodą. Przy czym nadawał się do tego celu wyłącznie kabel wz.A. Rozkładanie kabla odbywało się z łodzi, płynąć ukośnie, aby zmniejszyć ciśnienie wody na kabel. Kabel obciążano ciężarkami w postaci kamieni lub cegieł, co 50 cm, przy czym kabel zabezpieczano taśmą izolacyjną w miejscu mocowania ciężarka.

 

Budowa linii przez tereny podmokłe

W przypadku konieczności budowy linii przez bagna i mokradła, kabel bezwzględnie należało zawieszać na podporach. Tyczki należało ustawiać na kępowiskach, a w gruncie grząskim wzmacniano je palikami wbitymi obok albo osadzano je w krzyżakach lub piastach kół.

 

Budowa linii przez tereny skaliste

W przypadku budowy linii przez tereny skaliste, w razie braku podpór naturalnych stosowano trójnogi montowane z 3 tyczek związanych u góry i odpowiednio wzmocnionych przez obciążenie u podstawy kamieniami i na wierzchołku.

 

Budowa linii polowych w pobliżu linii telefonicznych

Jeśli w miejscu budowy linii polowej znajdują się inne linie telefoniczne należało wprowadzić dodatkowe środki ostrożności. Pomiędzy liniami biegnącymi równolegle do siebie na większej przestrzeni jt. Ponad 1 km, należało zachować możliwie duże odstępy tj. ok. 10 m. Uzyskiwano to poprzez budowę innymi drogami lub też po obu stronach szerokiej drogi. Takie same zasady dotyczyły równoległego przebiegu linii telefonicznych obok telegraficznych. Skrzyżowanie linii powinno być wykonane tak, aby między przewodami był zachowany odstęp nie mniejszy niż 50 cm.

 

Budowa linii polowych z wykorzystaniem linii stałych

Kabel zawieszano na słupach z zachowaniem co najmniej 1 m od przewodów linii stałej. Nie należy okręcać kala na słupie, do którego przymocowany był drut piorunochronu. Bezwzględnie nie wolno było zawieszać kabla na hakach lub izolatorach linii stałych. Można było natomiast wykorzystywać uszkodzone przewody linii stałych, z zachowaniem zasady nieprzeskakiwania między liniami stałymi, gdyż utrudniało to naprawy. W celu połączenia przewodu polowego z kablem stałym należało umocować kabel na izolatorze węzłem ósemkowym, po czym odizolowany koniec kabla należało owinąć na przewodzie stałym co najmniej pięć razy i mocowano przy pomocy drucika wiązałkowego lub żelaznego drutu.

 

Budowa linii polowej w pobliżu źródła silnego prądu

Regulaminy nakazywały unikać budowy linii polowych w pobliżu źródeł silnego prądu. Nie wolno było także wykorzystywać podpór linii wysokiego napięcia jako podpór dla linii polowych. Odstęp przy prowadzeniu linii równolegle do linii silnego prądu powinien wynosić nie mniej niż 100 m. W miejscach skrzyżowania, linia polowa powinna biec pod linią prądu pod kątem prostym i jak najbliżej podpory przewodów prądu silnego. Odległość od przewodów prądu silnego powinna wynosić co najmniej 1,5 m. Tylko w przypadku skrzyżowania linii polowej z przewodami linii napowietrznej tramwaju lub kolei elektrycznej, gdy niemożliwe było przeprowadzenie linii pod torem, wówczas można było prowadzić linię nad trakcją pamiętają aby przelot kabla był najkrótszy, mocowanie staranne i mocne, a linie się nie stykały. Przerzucanie kabla nad linią wysokiego prądu było niebezpieczne dla telefonistów.

 

Budowa linii na słupkach

Jeśli w jednym kierunki biegło zbyt wiele linii na tych samych podporach, wówczas zamiast tyczek należało stosować słupki długości około 6 m i średnicy wierzchołka 6 – 10 cm, wkopanych na 1/6 długości. Rowy na słupy kopano schodkami, a odległość między słupkami powinna była wynosić 50 m.

 

Budowa linii polowych na słupach drewnianych

 

 

Do umocowania kabla stosowano izolatory drewniane mocowane na drewnianych poprzeczkach przybitych do słupków. Kable mocowano dopiero po osadzeniu słupów. Słupy dodatkowo wzmacniano odciągami na zakrętach i końcach. Do odciągów stosowano linki stalowe.

 

Budowa linii polowych w rowkach kablowych.

Obok budowy linii na podporach naturalnych i sztucznych wyróżniano też budowę linii w rowkach kablowych. Sposób ten wykorzystywany był zasadniczo do budowy linii telefonicznych w fortyfikacjach polowych. Linie prowadzone były na palikach z izolatorami. Całość prowadzona była w rowach o szerokości 50 cm, głębokość 70-100 cm. Paliki umieszczano w odległości 10-20 m od siebie. Na końcach oraz tam, gdzie taka potrzeba zachodziła stosowano odciągi z drutu żelaznego. Odległość dolnego przewodu od ziemi nie mogła być mniejsza niż 20 cm.

 

Budowa linii w rowie kablowym w 1930 r.

 

Rowki kablowe wymagały starannego maskowania, m.in. poprzez nadanie im zygzakowatego kształtu by upodobnić je do rowów łącznikowych. Ponadto powinny być zakryte gałęziami lub innym materiałem zasłony. Ponadto należało je upodobnić do otoczenia oraz ukryć przebieg prac.

 

Budowa linii polowych w rowach łącznikowych strzeleckich

W razie niemożności wykonania specjalnych rowów kablowych, o których pisano wcześniej, do prowadzenia linii wykorzystywano rowy łącznikowe lub strzeleckie. Była to praktyka o tyle niezalecana o ile linie mogły ulegać uszkodzeniom przez własne oddziały. Przewody rozmieszczano po jednej stronie rowu w ten sposób aby odległość dolnego przewodu od dna rowu wynosiła nie mniej niż 40 cm, a górna nie więcej niż 80 cm.

 

 

 

W rowach odzianych kable mocuje się na izolatorach drewnianych przybitych do palików podtrzymujących ścianę rowu. W zastępstwie można było stosować skoble z podkładkami izolacyjnymi. W rowach nieodzianych stosowano jako podpory paliki, a izolatorki umieszczano po jednej stronie palika. Paliki ustawiano przy samej ścianie rowu. Przejścia w poprzek rowu prowadzono pod ziemią umieszczając dobrze izolowany kabel w szczelnej rynnie drewnianej wylanej smołą lub rurze betonowej. Wloty zatykano pakułami lub zalewano smołą. W skrajnych przypadkach dozwalano wykonywać przejścia napowietrzne.

 

 

PAWEŁ JANICKI

---

¹ Linie polową budowano wpierw od stanowiska ogniowego baterii do punktu obserwacyjnego. Po wyborze punktu przez oficera obserwacyjnego, dowódca patrolu rozpoczynał budowę drugiej linii od punktu do stanowiska baterii. Tempo walk w 1939 r. zwykle jednak nie pozwalało na luksus posiadania dwóch linii polowych w walce artylerii. „Vademecum artylerzysty. Tom I.”. Włodzimierz 1938, strona 32-35.

 

²Vademecum Artylerzysty. Tom II. – Włodzimierz 1938