Na podstawie rozkazu Ministra Spraw Wojskowych z 10 maja 1924 r., o wprowadzeniu w życie nowej organizacji artylerii przeciwlotniczej Dowództwo Okręgu Korpusu Nr VIII poleciło utworzenie samodzielnej baterii artylerii przeciwlotniczej Nr 8, przy 8. pułku artylerii cciężkiej w Toruniu. Bateria była organizowana od połowy grudnia 1924 r. do marca 1925 r. Kadrę oficerską i podoficerską stanowili żołnierze różnych jednostek artylerii z VIII i VII DOK, zaś wyposażenie i sprzęt pochodziło z 8 pac.

Rozkazem Ministra Spraw Wojskowych z dnia 27 listopada 1925r. nakazano przekształcenie istniejących samodzielnych baterii artylerii przeciwlotniczej w samodzielne daplot. Oraz cztery samodzielne baterie. 8 sbaplot. miała zostać rozwinięta w 9.sdaplot, jednakże ze względu na braki kadrowe, jak i niedostatek sprzętu ostatecznie sformowano jedynie sześć samodzielnych dywizjonów.

26 lipca 1926 r. rozkazem wykonawczym DOK Nr VIII przy 8.pac utworzono 8. samodzielny dywizjon artylerii przeciwlotniczej. W jego skład wchodziły: drużyna dowódcy, dwie baterie, każda po dwie armaty plot. Półstałe kalibru 76,2 mm wz. 02, pluton techniczny.

Po wydaniu 10 kwietnia 1927 r. przez szefa Sztabu Generalnego zarządzenia w sprawie organizacji artylerii przeciwlotniczej zmienił się skład 8. daplot. i otrzymał on następującą strukturę:

• drużyna dowódcy dywizjonu,

• dwie baterie samochodowe, w składzie: drużyna dowódcy, dwa działony na samochodach, sekcja karabinów maszynowych,

• bateria z zaprzęgiem konnym: drużyna dowódcy, dwa działony na pomostach, sekcja karabinów maszynowych,

• kompania specjalna w składzie: drużyna dowódcy, pluton reflektorów plot., pluton podsłuchowy, pluton maskowania.

Kolejne zmiany dotknęły artylerię przeciwlotniczą w maju 1931 r. kiedy w każdym dywizjonie utworzono trzecie baterie półstałych armat plot. Wtedy skład dywizjonu był następujący:

• dowództwo dywizjonu,

• pluton administracyjny,

• pluton techniczny,

• trzy baterie półstałe armat 75 mm wz. 97/25.

Latem 1932 r. Minister Spraw Wojskowych przemianował samodzielne dywizjony artylerii przeciwlotniczej na dywizjony artylerii przeciwlotniczej i równocześnie z etatów usuną pluton techniczny.

Największe zmiany zaszły w dywizjonie w roku 1937. W ramach modernizacji artylerii przeciwlotnicze toruński daplot otrzymał osiem armat przeciwlotniczych 40 mm wz. 36 wraz z ciągnikami C2P oraz samochodami ciężarowymi. W wyniku tych zmian od początku 1938 r. daplot miał jednolitą strukturę organizacyjną trójbateryjnego dywizjonu. We wrześniu 1938 r. III bateria 8. daplot. została przeniesiona do Trauguttowa, gdzie wraz z bateriami z 6. daplot. i 1. paplot. Dała początek 9. daplot. III bateria została później odtworzona.
 

W lutym 1933 r. nakazano, aby w 8. daplot została utworzona IV bateria wyposażona w półstałe armaty 40 mm wz. 38. W tym czasie wyklarowała się struktura dywizjonu:

• dowództwo dywizjonu,

• kwatermistrzostwo,

• pluton gospodarczy,

• trzy baterie motorowe armat 40 mm wz. 36,

• bateria półstała armat 40 mm wz. 38,

• pluton łączności.

Pierwszym testem sprawności dwóch baterii 8. daplot. miała okazać się operacja odzyskania Zaolzia, gdzie weszły w skłąd specjalnej grup manewrowej artylerii przeciwlotniczej składającej się z dziewięciu baterii armat 40 mm wz. 36. Na miejsce zgrupowania w Dziedzicach baterie dotarły z Torunia 23 i 24 września – do garnizonu powróciły dopiero z początkiem grudnia.  

Pomimo, że dywizjon od samego początku istnienia stacjonował w dużym garnizonie, za jaki możemy uznać garnizon toruński, to same warunki bytowe żołnierzy nie należały do najłatwiejszych. Jako nowo sformowany 8. sdaplot zajmował jeden z budynków koszar 8. pac – tzw. Koszar Poniatowskiego znajdujących się na Bydgoskim Przedmieściu, przy skrzyżowaniu ul. Reja z ul. Mickiewicza. Na terenie kompleksu znajdowały się również garaże i park uzbrojenia. W Koszarach Poniatowskiego stacjonowały równocześnie formacje różnych rodzajów broni – prócz baterii przeciwlotniczej stacjonował tam wspomniany już 8. pac oraz szwadron zapasowy 18. p.uł. Koszary były zniszczone, jeszcze od czasów stacjonowania w nich jednostek niemieckich, a brak funduszy na remonty powodował, że jakiekolwiek prace w tym zakresie finansowane były z pieniędzy żołnierzy. Stan taki utrzymywał się do samego wybuchu wojny – jeszcze w listopadzie 1938 r. Inspektor Obrony Przeciwpowietrznej Państwa gen. bryg. dr Józef Zając tak oceniał stan gospodarczy jednostki: „8 daplot. - stan zagospodarowania dobry, zakwaterowania średni.”

Żołnierze 8 sdaplotu w 1928 r.

Życie towarzyskie jak i kultularno-oświatowe w stolicy Kujaw było dla żołnierzy bardzo urozmaicone. Życie kadry oficerskiej po służbie skupiało się głównie wokół Kasyna Garnizonowego, gdzie w połowie lat 30, w każdą środę urządzane były wieczorki taneczne, a prócz tego różnego rodzaju okolicznościowe odczyty, wystawy jak również bale i rauty.

Liczne toruńskie instytucje kultury stosowały zniżki dla wojskowych – np. Teatr Miejski już od lat 20 dla kadry oficerskiej i podoficerskiej wprowadził 50% zniżki na ceny biletów. Kino „Mars” w wyznaczonych dniach na swoje seanse filmowe przeznaczało pulę darmowych biletów dla żołnierzy garnizonu.

Sam dywizjon posiadał własny chór, który z niezłymi wynikami brał udział w konkursach chórów żołnierskich – m. in. W II konkursie garnizonu toruńskiego zajął 5. miejsce na dziesięć startujących ekip. Żołnierze 8. daplot. brali również udział w obchodach świąt państwowych i wojskowych organizowanych przez garnizon – Konstytucji 3 Maja, Imienin Marszałka Piłsudskiego, Dnia Niepodległości.

Dywizjon angażował się również w działania społeczne i charytatywne, które miały miejsce w garnizonie. Od czerwca 1930 r. do lutego 1933 r. w jednostkach toruńskich przeprowadzana byłą kwesta na budowę Domu Żołnierza. Kadra 8. daplot. ofiarowali na ten cel 290,90 zł.

Dowódcy

W latach 1926 - 1939 funkcję dowódcy 8 dywizjonu artylerii przeciwlotniczej sprawowali kolejno:

mjr/ppłk mgr Kazimierz Baran - 26 VII 1926 – 21 IV 1936;
p.o. kpt. Leon Furmanowicz - 21 IV 1936 – 30 IV 1936;
mjr Marian Bieniak - 30 IV 1936 – 31 VIII 1939;

Szlak bojowy

4. bateria motorowa artylerii przeciwlotniczej Mobilizacja baterii zakończyła się 25 sierpnia w godzinach wczesnopopołudniowych, lecz już 24 sierpnia bateria ta wystawiła pluton do obrony przeciwlotniczej dworca głównego w Toruniu. Pierwsze strzały do niemieckich samolotów nad miastem bateria oddała w południe 1 września. Bateria, podporządkowana 4. DP 6 września przeprawiła się na południowy brzeg Wisły i w ciągu kolejnych dni przemieszczała się wraz z dywizją na Włocławek i dalej w rejon Kutna. W nocy z 10 na 11 września bateria zapewniała osłonę przeciwlotniczą przepraw przez Bzurę w okolicy Soboty. W nocy z 17 na 18 września bateria maszerowała z Sannik na Jamno przez Iłów. W trakcie marszu bateria została rozdzielona na zatłoczonej drodze. Pozostałe przy dowództwie dwa plutony dotarły do Jamna, gdzie w godzinach popołudniowych po krótkiej walce poddały się siłom niemieckim.

Szlak bojowy 15. baterii motorowej artylerii przeciwlotniczej

Po zakończeniu mobilizacji bateria przeniosła się do Bydgoszczy, gdzie została podporządkowana 15. DP. Zadaniem baterii była osłona przeciwlotnicza miasta oraz ochrona oddziałów zajmujących stanowiska obronne na przedmościu bydgoskim. 1 września II i IV pluton zajmowały odpowiednio miejscowości Gogolinek i Nowa Ruda, gdzie osłaniały pozycję III baterii 15 pal, natomiast plutony I i III stały w rejonie torowisk na Wilczaku i Ludwikowie z zadaniem osłony dróg wylotowych z Bydgoszczy. Tego dnia bateria odniosła pierwsze sukcesy zestrzeliwując dwa samoloty wroga.

Między 2 a 4 września bateria miała za zadanie bronić Bydgoszczy przed samolotami wroga, następnie została przeniesiona do osłony stanowisk 15. pac. 7 września bateria wraz z kompanią ckm zabezpieczała przejście oddziałów dywizji przez mosty na Kanale Bachorze, po czym organizowała obronę plot. rejonu postoju dywizji. Między 8 a 17 września bateria przemieszczała się wraz z dywizją stanowiąc obronę przeciwlotniczą jej jednostek. W dniu 17 września około godziny 10.00 lotnictwo niemieckie zaatakowało pokonujące Bzurę polskie oddziały armii „Poznań” i „Pomorze”. 15. baplot. skutecznie osłaniała przeprawę aż do wyczerpania amunicji. Tak postawę przeciwlotników opisał dowódca Armii „Poznań” gen. dyw. Tadeusz Kutrzeba:

„Brawurowo broniła przepraw bateria przeciwlotnicza 15 d.p., ale gdy w godzinach popołudniowych brakło jej amunicji, umilkła i wtedy cała masa lotnictwa, całkowicie na nic nie narażona, rzuciła się na nas, niby jastrząb na gromadę bezbronnych kurcząt.”

W trakcie tych zmasowanych nalotów bateria straciła swoje działa. Żołnierze dotarli do Warszawy i po jej kapitulacji 28 września dostali się do niewoli.

16. bateria motorowa artylerii przeciwlotniczej Bateria zakończyła mobilizację pod wieczór 25 sierpnia i już o godzinie 21.00 otrzymała rozkaz przejścia do Grudziądza, gdzie po 65km marszu stawiła się koło godziny 4.30. Od razu rozstawiłą stanowiska przeciwlotnicze – I pluton w okolicach mostu kolejowego oraz koszar w mieście, II zaś przy lotnisku. Na tych stanowiskach zastał baterię wybuch wojny. Początek działań wojennych przyniósł baterii pierwsze, poważne straty – po bombardowaniu lotniska rozbiciu uległ II pluton, a jego dowódca ppor. Witold Kasperkiewicz został śmiertelnie ranny. Popołudniu I pluton zmienił pozycję i rozlokował się przy cegielni w Strzemięcinie. W ciągu dnia, w trakcie nalotów na Grudziądz pluton ten zestrzelił 4 maszyny wroga. Około godziny 20.00 bateria na rozkaz dowódcy 16. DP  z szosy Rudnik-Dębiec ruszyła w rejon Annowo-Gruta-Mełno.

2 września bateria stacjonowała w rejonie Dworu Zakrzewo skąd osłaniała artylerię i grupujące się do natarcia na kierunku Gruta-wzgórze 104-stacja kolejowa Mełno jednostki 4. DP. I pluton miał w tym czasie za zadanie ochronę plot. miejsca postoju dowództwa dywizji.

3 września I pluton został przeniesiony w rejon Radzynia, gdzie zajął stanowiska na skrzyżowaniu dróg z Wąbrzeźna w celu obrony drogi na Radzyń oraz baterii 16. pal. Tego dnia został zaatakowany i ostrzelany z broni pokładowej przez niemiecki samolot, wynikiem czego uszkodzona została jedna z armat.  

W kolejnych dniach bateria posuwała się wraz z całą 16. DP. W nocy z 10 na 11 września zajęła pozycje do obrony mostów we Włocławku, a już 14 września I pluton bronił mostu Warszawskiego na Bzurze w m. Łowicz. 17 września bateria otrzymała rozkaz przejścia przez Bzurę. Niestety, drogi zatarasowane żołnierzami dwóch polskich armii były nieprzejezdne, co doprowadziło do rozproszenia kolumny marszowej baterii. Większość żołnierzy zebrało się rankiem 18 września we Dworze Brzozów, skąd małymi grupami, bez sprzętu próbowali przebić się do Wyszogrodu. Większość z nich wpadła w niewolę w okolicach Iłowa i Bud Starych.

W trakcie walk bateria zestrzeliła 12 niemieckich samolotów. Kilkukrotnie odpierała również ogniem na wprost bezpośredni atak czołgów. Za swoje dokonania, bateria kilkakrotnie otrzymała pochwałę od dowódcy 16. DP, płk. dypl. Zygmunta Szyszko-Bohusza.

91. bateria motorowa artylerii przeciwlotniczej Bateria została przydzielona do Pomorskiej Brygady Kawalerii i niestety większość jej żołnierzy nie zdołała wydostać się z „kotła pomorskiego”. Sztuki tej na pewno dokonał dowódca baterii, por. Ryszard Degórski, który do niewoli dostał się dopiero po kapitulacji stolicy. Figuruje on w rozkazie specjalnym dowódcy Obrony Przeciwlotniczej Ośrodka Warszawa, płk. Kazimierza Barana z dnia 29 września jako odznaczony Virtuti Militari 5 klasy.

801. i 802. pluton półstały artylerii przeciwlotniczej Po zakończeniu mobilizacji oba plutony zostały przewiezione koleją do Kutna, gdzie weszły w skład Ośrodka OPL Kutno, którego głównym zadaniem była obrona węzła kolejowego. Pozostawały tam aż do 10 września, kiedy to na rozkaz dowódcy Lotnictwa i OPL Armii „Poznań”, płk. dypl. Stanisława Kuźmińskiego zostały przekazane pod komendę kpt. Oswalda Peschela, dowódcy 86. baplot. z Podolskiej BK. Tego samego dnia w trakcie walk brygady pod Uniejowem zginął ppor. Bagiński dowodzący 801. plutonem. Zastąpił go por. Józef Góralski. Następnego dnia plutony wraz z 86 baplot. i dwoma samodzielnymi kompaniami ckm plot. weszły w skład nowoutworzonego zgrupowania artylerii przeciwlotniczej nr 86. Zgrupowanie to następnie stanowiło osłonę przeciwlotniczą oddziałów Armii „Poznań” przez cały szlak bojowy od Kłodawy przez Kutno-Żychlin-Luszyn-Osmolin-Sanniki aż do Brzozowa. Do działań jednostek zgrupowania należała m.in. osłona przepraw przez Słudwię pod Luszynem oraz osłona oddziałów pod Kiernozią. Większość żołnierzy obu plutonów nie zdołała przeprawić się przez Bzurę i została wzięta do niewoli na jej zachodnim brzegu.

803 pluton półstały artylerii przeciwlotniczej Od zakończenia mobilizacji 25 sierpnia aż do 4 września pluton stacjonował w Forcie Kniaziewicza w Toruniu z zadaniem obrony plot. mostów na Wiśle i sztabu Armii „Pomorze”. 4 września został przesunięty do osłony mostów we Włocławku, gdzie pozostawał do 9 września, strącając w tym czasie 3 wrogie samoloty. 9 września został przeniesiony do Gostynina celem osłony drugiego rzutu sztabu Armii „Pomorze”. Na stanowisku dowódcy plutonu chorego por. Kupczyńskiego zmienił plut. pchor. Makuchowski – ex-dowódca pozostał w oddziale. 12 września pluton dostał rozkaz przejścia do Łowicza, jednakże, koło godziny 21.00, gdy dotarł w jego rejon okazało się, że miasto jest w rękach niemieckich. Pod ostrzałem wroga pluton wycofał się na drogę Łowicz-Kiernozia i  nad ranem 13 września dotarł do sztabu Armii „Pomorze”, który stacjonował w Czerniewie i pozostał tam z zadaniem osłony bezpośredniej sztabu. 16 września około 14.00 pluton brał udział w odparciu ataku czołgów z 1 DPanc., które po rozbiciu polskiej 14 DP zaatakowały sztab. Później pluton otrzymał zadanie wyruszenia w rejon Iłowa, gdzie miało stacjonować dowództwo Armii „Pomorze”, którego osłonę plot. pluton miał zapewnić. Po całonocnym marszu pluton dotarł do wsi Biały Potok skąd poprowadził rozpoznanie w celu odnalezienia sztabu, jednakże bezskutecznie. Przez cały dzień pluton ostrzeliwał atakujące polskie oddziały samoloty – niestety, około 17.30 jego stanowiska zostały zbombardowane, w wyniku czego zniszczona została jedna z armat oraz sekcja pomiarowa, a śmierć poniósł por. Kupczyński. Z powodu nieprzejezdności dróg na rozkaz dowódcy pluton zniszczył drugą armatę i pojazdy, a następnie ruszył pieszo w stronę Mistrzewic. 1 września rano, na szosie do Sochaczewa resztki plutonu dostały się do niewoli.

804 plutonu półstałego artylerii przeciwlotniczej Po zmobilizowaniu pluton został przewieziony do Koluszek, skąd przeszedł do Gałkówka z zadaniem obron plot. Składnicy Uzbrojenia nr 4. 6 września otrzymał rozkaz przeniesienia w rejo Dęblina z zadaniem obrony mostów na Wiśle – niestety w trakcie marszu przez Jeżów w kierunku Rawy Mazowieckiej dostał się do niewoli.

805 pluton półstały artylerii przeciwlotniczej Po zakończonej w dniu 29 sierpnia mobilizacji, transportem kolejowym pluton wyruszył z Torunia do przez Inowrocław-Łowicz do Koluszek, skąd przeszedł dalej z rozkazem obrony plot. Głównej Składnicy Uzbrojenia nr 4 w Regnach. Około godziny 13.00, 1 września pluton ostrzelał pierwsze samoloty wroga. 2 dnia walk odpierając bombardowanie na stację kolejową w Koluszkach pluton zaliczył pierwsze zestrzelenie. Jednocześnie, zbombardowanie stanowisk oddziału zmusiło go do ich zmiany. W ciągu następnych dni pluton wraz z okolicznymi jednostkami plot. osłaniał władunek 13 DP. 6 września dostał rozkaz przejścia do Dęblina z zadaniem ochrony tamtejszych mostów na Wiśle. W trakcie przemarszu 7 września w rejonie Jeżowa pluton napotkał siły nieprzyjaciela. Po wycofaniu się do miasta podjął marsz na Warszawę przez Mszczonów. Niestety, ta droga byłą już zamknięta przez wojska niemieckie, skutkiem czego połowa plutonu dostała się do niewoli. Reszta żołnierzy ruszyła drogą przez Skierniewice do Łowicza, gdzie dołączyła do walczących oddziałów i wraz z nimi podjęła kierunek ku przeprawom na dolnej Bzurze z zamiarem przebicia się do Puszczy Kampinoskiej. 17 września, jeszcze na zachodnim brzegu Bzury resztki plutonu dostały się do niewoli po walce z oddziałami pancernymi wroga.

Oddział nadwyżek 8 daplot. Duży napływ rezerwistów do dywizjonu pozwolił na sformowanie tzw. Baterii nadwyżek, która po zakończeniu mobilizacji wyruszyła do Ośrodka Zapasowego Artylerii Przeciwlotniczej nr 1 w Warszawie. Do 4 września do jednostki napływał sprzęt z rekwizycji oraz uzbrojenie. Następnego dnia na rozkaz dowódcy OPL Państwa, OZ opuścił stolicę i zatrzymał się w Janowie koło Mińska Mazowieckiego. 9 września, po przegrupowaniu OZ skierował się do Lwowa przez Stoczek, Łuków i Włodawę. W rejonie Chełmna, z powodu braku paliwa musiał zaliczyć przymusowy postój. 14 września został zaatakowany przez oddział pancerny wroga, w wyniku walk jednostka uległa rozproszeniu i rozbiciu, a w ręce niemieckie wpadło 11 armat 40 mm wz. 36, 4 armaty plot. 75 mm i 12 ckm wraz z większością żołnierzy OZ.

Obsada personalna

Obsady personalne oddziałów zmobilizowanych przez 8 daplot. W dniu 1 IX 1939 r.

4. Bateria Motorowa Artylerii Przeciwlotniczej
Dowódca baterii: kpt. Leon Furmanowicz
Oficer zwiadowczy: ppor. Edmund Olejarczuk
Dowódca I plutonu: ppor. Mieczysław Fudalej
Dowódca II plutonu: ppor. Antoni Gruhn
Dowódca III plutonu: plut. pchor. Wiktor Czajkowski
Dowódca IV plutonu: plut. pchor. Emilian Baczyński

15. Bateria Motorowa Artylerii Przeciwlotniczej
Dowódca baterii: por. Tomasz Neugebauer
Oficer zwiadowczy: ppor. Kazimierz Widerski
Dowódca plutonu: ppor. Jan Czerwiński
Dowódca plutonu: plut. pchor. Waldemar Szwiec
Dowódca plutonu: NN
Dowódca plutonu: NN

16. Bateria Motorowa Artylerii Przeciwlotniczej
Dowódca baterii: kpt. Julian Wojtusiak
Oficer zwiadowczy: ppor. Mieczysław Eysymont
Dowódca plutonu I: ppor. Stanisław Kunert
Dowódca plutonu II: ppor. Witold Kasperkiewicz
Dowódca plutonu III: ppor. Jan Marzejewski
Dowódca plutonu IV: plut. pchor. Joachim Oszwaldowski

91. Bateria Motorowa Artylerii Przeciwlotniczej
Dowódca baterii: por. Ryszard Degórski
Oficer zwiadowczy: NN
Dowódca plutonu: ogn. pchor. Augustyn Papaj
Dowódca plutonu: NN
 

801. Pluton Półstały Artylerii Przeciwlotniczej
Dowódca plutonu: ppor. Bogdan Bagiński-Ślepowron
Zastępca dowódcy: NN

802. Pluton Półstały Artylerii Przeciwlotniczej
Dowódca plutonu: por. Franciszek Pitkiewicz
Zastępca dowódcy: NN

803. Pluton Półstały Artylerii Przeciwlotniczej
Dowódca plutonu: por. Tadeusz Kupczyński
Zastępca dowódcy: plut. pchor. Tadeusz Makuchowski

804. Pluton Półstały Artylerii Przeciwlotniczej
Dowódca plutonu: ogn. pchor.  Stanisław Midor
Zastępca dowódcy: NN

805. Pluton Półstały Artylerii Przeciwlotniczej
Dowódca plutonu: ppor. Stanisław Jasiński
Zastępca dowódcy: plut. pchor. Tadeusz Twarogowski

Bateria Nadwyżek 8 daplot.
Dowódca: oficer mobilizacyjny dywizjonu, kpt. Stefan Makowski
Bateria weszła w skład Ośrodka Zapasowego Artylerii Przeciwlotniczej nr 1 w Warszawie, dowodzonej przez mjr Wiesława Sokołowskiego.

Roch Iwaszkiewicz